عقل و ایمان در تفکر اسلامی از جایگاه بسیار ویژه ای برخوردار است. در بسیاری از روایات معتبر که در منابع اسلامی از جمله اصول کافی نقل شده، عقل و دین و حیا از هم جدایی ندارند و اگر هر یک، در جایی یافت شود، آن دو دیگر نیز در همان جا حضور دارند. این بدان معناست که هر عاقلی، دین دار و با حیاست و هر دین داری، عاقل و باحیاست و نیز هر باحیایی عاقل و دین دار است. فقدان هر یک از این سه عنصر در شخص به معنای فقدان آن دو دیگر است. بنابراین، نمی توان مدعی عقل کسی بود که دین و حیا ندارد یا انسان بی حیایی را آدم دیندار و عاقل شمرد یا انسان بی دینی را عاقل و باحیا دانست.
هر یک از اسوه ها و سرمشق های کامل انسان ها، به اشکال مختلف به این مطلب پرداخته و توجه داده اند. امام جواد(ع) نیز به عنوان انسان کامل و سرمشق نیکوی آدمی در سنت و سیره خویش این مطلب را به اشکال گوناگون بیان کرده است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا با نگاهی به سبک زندگی امام جواد(ع)، سنت و سیره آن حضرت(ع) را درباره جایگاه عقل و ایمان تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
¤ ¤ ¤
عقل، بزرگ ترین سرمایه انسان
عقل که در لغت به معنای حبس و امساک آمده، در اصطلاح قرآنی، قوه و توانی در آدمی است که با آن زندگی اش را مدیریت می کند و زمینه رشد و تکامل قوای ذاتی خود را فراهم می آورد و متاله و خدایی شدن را برای او رقم می زند. عاقل را از آن رو عاقل گفته اند که خود نگهدار بوده، خویشتن را از رفتن به دنبال هواهای نفسانی باز می دارد و اجازه نمی دهد تا نفس اماره بر وجودش مسلط شود و او را به سوی زشتی ها و بدی ها بکشاند. از این رو عقل را مایه امتیاز انسان از حیوان دانسته اند.
عقل آدمی، قوه ای است که به وسیله آن انسان بین خیر و شر و حق و باطل تمیز می دهد و با درک حقایق می تواند مسیر خود را بیابد. البته این واژه در فرهنگ اسلامی در مقابل جنون، سفاهت، حماقت و جهل به کار رفته است و کاربرد عقل در مقابل هر کدام از اینها به اعتباری است. (لسان العرب، ج9، ص 326، «عقل» و نیز المیزان، ج2، ص 247).
در قرآن واژه عقل به شکل اسمی آن به کار نرفته بلکه همواره در شکل فعل مورد استفاده قرار گرفته است. این بدان معناست که عقل در فرهنگ قرآنی زمانی معنای واقعی و حقیقی خود را به دست می آورد که انسان از این قوه بهره بگیرد و آن را مورد استفاده قرار دهد. بر این اساس، نوع کاربرد و درجات و مراتب استفاده از عقل موجب می شود تا نامهایی خاص برای هر مرتبه و درجه آن بیان شود.
به سخن دیگر، هرگاه انسان از قوه عقل خویش بهره گیرد، در یک فرآیندی این قوه رشد یافته و به کمال خود می رسد. برای هر مرتبه از مراتب رشد عقل هنگام استعمال و کاربرد آن، نامی در قرآن به کار رفته است. از این رو، زمانی عقل، اسمی به خود می گیرد که مورد کاربرد و استعمال قرار گیرد. از جمله این مراتب و درجات رشد عقل می توان به نامها و عناوینی چون «قلب»، «فواد»، «افئده»، «الالباب»، «النهی» و «حجر» اشاره کرد. اطلاق هر یک از نامها بر مرتبه ای از کاربرد عقل به جهت خاصی است که در آن لحاظ شده است.
از آیات و روایات به دست می آید که عقل، بزرگ ترین و مهمترین سرمایه وجودی انسان است و انسانها به سبب همین قوه است که قابلیت خدایی شدن و خلاقیت ربوبی یافتن را به دست آورده اند. پس پاداش و عذاب به عقل، مستند می باشد؛ زیرا این قوه است که باید پاسخ گوی اعمال و گفتار و رفتار آدمی باشد.
خداوند از عقل به عنوان قوه ادراکی و تعقل انسان (مومنون، آیه 78) و وسیله ای برای شناخت حقایق و تشخیص حق از باطل و درست از نادرست (یونس، آیه 16، روم، آیات 24 و 28)، ابزار پیشگیری از نابکاری ها و بدی ها (طه، آیه 128)، وسیله تشخیص ارزش ها و یافتن زندگی بهتر و برتر (قصص، آیه 60)، قوه تشخیص حسن و قبح افعال (بقره، آیه 44) فهم ربوبیت خداوند (رعد، آیات 3 و 4)، ابزار شناخت پاکی ها از ناپاکی ها (مائده، آیه 100) و تشخیص خوبی ها از بدی ها (بلد، آیات 4 و 10؛ المیزان، ج20، ص292؛ تفسیر التحریر و التنویر، ج 30، ص355) یاد کرده است.
امیرمومنان درباره جایگاه و ارزش عقل می فرماید: جبرئیل بر آدم نازل شد و گفت: ای آدم، من مامور شده ام که تو را در انتخاب یکی از سه چیز، مخیر سازم؛ پس یکی را برگزین و دوتا را واگذار. آدم گفت: آن سه چیست؟ گفت: عقل و حیا و دین. آدم گفت: عقل را برگزیدم. جبرئیل به حیا و دین گفت: شما بازگردید و او را واگذارید. آن دو گفتند: ای جبرئیل، ما ماموریم هر جا که عقل باشد، با او باشیم. گفت: خود دانید و بالا رفت. (اصول کافی، ج1، ص11، حدیث2)
همچنین حضرت موسی بن جعفر(ع) می فرماید: یا هشام ان لله علی الناس حجتین: حجه ظاهره و حجه باطنه ، فاما الظاهره فالرسل و الانبیاء و الائمه (ع) و اما الباطنه فالعقول؛ ای هشام! خدا بر مردم دو حجت دارد: حجت آشکار و حجت پنهان. حجت آشکار، رسولان و پیغمبران و امامان هستند و حجت پنهان، عقل مردم است. (اصول کافی، ج1، ص91، ح21)
کسی به امام صادق(ع) عرض کرد: قربانت گردم، من همسایه ای دارم که نماز خواندن و صدقه دادن و حج رفتنش بسیار است و عیب ظاهری ندارد. فرمود: عقلش چطور است؟ گفتم: عقل درستی ندارد. فرمود: پس با آن اعمال درجه اش بالا نمی رود. (اصول کافی، ج1، ص72، ح91)
از آیات و روایات، به دست می آید که عقل در دو حوزه نظری و عملی، مهم ترین ابزاری است که انسان برای شناخت و تشخیص حق و باطل و همچنین ارزش گذاری به شکل خوب و بد دارد. بنابراین، تمایلات و گرایش های انسانی نیز براساس این قوه خواهد بود.
جایگاه و کارکرد عقل و ایمان
امام جواد(ع) نیز به مساله عقل توجه و اهتمام ویژه ای مبذول داشته است. از نظر آن امام(ع) چیزی برتر از عقل و ایمان به انسان داده نشده است؛ زیرا عقل و ایمان است که جهت گیری زندگی انسان را مشخص و فرجام آدمی را تبیین می کند. عقل است که حقایق را به آدمی می شناساند و از باطل جدا می سازد و به انسان کمک می کند تا پس از تشخیص حق و باطل، موضع گیری نظری و عملی نسبت به آن داشته باشد؛ زیرا در مقام ارزش گذاری به خوب و بد، نگاهی به آثار و تبعات هر یک داشته و انسان را از بدی دور و به سوی خوبی هدایت می کند.
عقل هنگامی که در مقام کاربردی به درستی مورد استفاده قرار گیرد، آدمی را به درجه یقین می رساند که مرتبه کمالی عقل و درک بشر است. در این صورت انسان شهودی کامل از حقایق هستی خواهد داشت و مسیر هدایت را به درستی شناسایی و ردگیری می کند. امام می فرماید: ان الایمان افضل من الاسلام بدرجه ، والتقوی افضل من الایمان بدرجه و لم یعط بنو آدم افضل من الیقین؛ ایمان یک درجه بالاتر از اسلام است و تقوا یک درجه بالاتر از ایمان است و به فرزند آدم چیزی بالاتر از یقین داده نشده است. (تحف العقول، ص 544)
این که ایشان در این سخن تقوا را برتر از ایمان برمی شمارد، به سبب معنایی است که از ایمان اراده کرده است؛ وگرنه تقوا بازتابی از ایمان است. به این معنا که انسان مومن واقعی، انسانی متقی است و اگر کسی ایمان نظری اش با ایمان عملی اش همراه نشود، مانند کسی است که عقل خویش را به کار نگرفته است. بنابراین همان گونه که عقل نظری می بایست با عقل عملی به کمال برسد، ایمان نظری هم باید با ایمان عملی یعنی تقوا به کمال برسد. یقین، مرتبه شهودی عقل است که مرتبه کمالی آن دانسته شده است.
انسان نمی تواند از کمال عقل خود سخن بگوید، در حالی که حق را با آن که شناخته، در مقام عمل پیروی نکند. به این معنا که کمال عقل را می بایست پس از شناخت حق و باطل و تشخیص آن، در پیروی از حق و حقیقت دانست.
به سخن دیگر، همان گونه که ایمان نظری با ایمان عملی در مقام تقوا خود را نشان می دهد، عقل نظری و شناخت حق و باطل، با عقل عملی است که به کمال خود می رسد. از این رو امام جواد(ع) می فرماید: لایکمل العقل الا باتباع الحق؛ عقل کامل نمی شود مگر با پیروی از حق (بحارالانوار، ج 87، ص 721)
از جمله عرصه های ظهور عقل عملی، مهرورزی و مودت با مردم است. پس اگر کسی حقیقت معنای هستی و فلسفه آفرینش را درک و فهم درستی کرده باشد، خلق و خوی خوش خواهد داشت و نسبت به همه چیزی نگاهی عطوفت و محبت آمیز خواهد داشت. از این رو نسبت به همنوعان و مردم، با خوش رویی مواجه می شود و نسبت به آنان مودت و محبت می ورزد. امام جواد(ع) می فرماید: التودد الی الناس نصف العقل؛ مهرورزی و دوستی با مردم، نصف عقل است؛ (تحف العقول، ص 524) زیرا نصف عقل در شناخت حقایق و تشخیص حق و باطل و نیمی از عقل در عمل براساس تشخیص و ارزش گذاری است. از آن جایی که مودت با مردم بهترین جلوه رحمت است، می توان گفت که چنین انسانی، از عقل کامل برخوردار است؛ زیرا در مقام نظری، حق را شناخته و در مقام عمل به این ارزش ها پای بند بوده است.
آن حضرت در جایی دیگر، به اخلاق نیک و خوش خویی به عنوان کمال عقل و خرد انسانی اشاره دارد و می فرماید: خفض الجناح زینه العلم، و حسن الا دب زینه العقل، و بسط الوجه زینه الحلم؛ فرمود: تواضع و فروتنی زینب بخش علم و دانش است، ادب داشتن و اخلاق نیک، زینت بخش عقل می باشد، خوش روئی با افراد، زینت بخش حلم و بردباری است.
کسی که دارای ادب نیک نیست، نمی توان او را خردمند دانست؛ زیرا خرد می بایست در عمل و سبک زندگی شخص خود را نشان دهد و اگر کسی بی ادب است می توان از همین رفتارش دانست که از عقل و خرد بی بهره است.
برای این که انسان، عقل خویش را تقویت کند و آن چه را که در مقام نظری به عنوان حقیقت و ارزش شناخته، در مقام عمل اجرایی کند، می بایست ارتباطات خود را با انسان های عاقل افزایش دهد. این انسان های خردمند همان برادران دینی و ایمانی هستند که در مسیر کمالی عقل گام بردارند. از این رو امام جواد(ع) خواهان ارتباط بیش از پیش با این دسته از افراد می شود تا عقل آدمی در مسیر کمالی و رشدی خود به باروری و شکوفایی برسد. آن حضرت(ع) در سفارشی می فرماید: ملاقاه الاخوان نشره و تقلیح العقل، و ان کان نزرا قلیلا؛ ملاقات با برادران(دینی)، هر چند کوتاه، موجب شکفتن و باروری عقل می شود. (بحارالانوار: ج 47، ص 353، حدیث 62؛ و نیز منتخب میزان الحکمه ، ص 652)
آن حضرت از همنشینی با ابلهان و سفیهان برحذر می دارد و می فرماید: فساد الاخلاق بمعاشره السفهاء و صلاح الاخلاق بمنافسه العقلاء؛ معاشرت و همنشینی با بی خردان و افراد لاابالی سبب فساد و تباهی اخلاق خواهد شد؛ و معاشرت و رفاقت با خردمندان هوشیار، موجب رشد و کمال اخلاق می شود.
عقل وقتی به کمال خود برسد، اهل شهود خواهد بود، زیرا یقین از مراتب عقل کامل است که خود دارای سه مرتبه علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین است و مرتبه سوم، شهود فنایی است که تنها برخی به آن نایل می شوند؛ اما علم الیقین و عین الیقین برای بسیاری امکان پذیر است.
امام محمدتقی جواد(ع) در روایتی به این نکته توجه می دهد که ادراک دل و شهود که از مراتب کمالی عقل است، ادراکی برتر است که انسان می بایست در پی چنین ادراکی و بلکه فراتر از آن باشد. آن حضرت(ع) می فرماید: ای ابوهاشم، دقیق تر از ادراک چشم ها، ادراک دل هاست. در حال حاضر تو می توانی در خاطر و ذهن خود «سند» و «هند» و شهرهای دیگر را که نرفته ای مجسم کنی؛ در حالی که مشاهده آنها با چشم سر برای تو مقدور نیست. خداوند را با چشم دل نمی توان درک کرد تا چه رسد به درک و مشاهده آن با چشم سر. (اصول کافی، ج 1، ص 89؛ و نیز کتاب الامام الجواد علیه السلام من المهد الی اللحد، ص 271؛ و همچنین الاحتجاج، ج 2، ص 832).
این ادراک شهودی از طریق دل خود نوعی یقین عقلانی است و هرگز بیرون از دایره عقل بر اساس فرهنگ قرآنی نمی باشد؛ از این رو در آموزه های قرآنی، عقل به نامهای دیگر از جمله قلب نیز تعبیر شده است.
از آن جایی که ارتباط تنگاتنگی میان عقل و ایمان وجود دارد، خردمند، انسانی مومن است و این ایمان را در اشکال مختلف چون تقوا، محبت و خوش خلقی نشان می دهد. براین اساس، هر گاه چیز خوبی در دیگران یافت، از خدا می خواهد تا او نیز به چنین کمال و امر خوبی دسترسی داشته باشد. از این رو اهل غبطه است نه اهل حسد. آن حضرت(ع) در این باره می فرماید: ان المؤمن یغبط و لایحسد و المنافق یحسد و لایغبط؛ همانا مومن غبطه می خورد ولی حسد نمی ورزد و منافق حسد می ورزد ولی غبطه نمی خورد. (جهاد النفس ح 745)
همچنین از نظر آن امام همام (ع) ایمان زمانی به کمال می رسد عقل مدیریت انسان را به عهده گیرد و بر هواهای نفسانی غلبه کند. آن حضرت می فرماید: لن یستکمل العبد حقیقه الایمان حتی یوثر دینه علی شهوته و لن یهلک حتی یوثر شهوته علی دینه؛ بنده ای حقیقت ایمان رانمی یابد مگر آن که دین و احکام الهی را در همه جهات بر تمایلات و هواهای نفسانی خودمقدم دارد و کسی هلاک و بدبخت نمی گرددمگر آن که هواها و خواسته های نفسانی خود را بر احکام الهی مقدم نماید. (بحار الانوار، ج 57، ص 08، ح 36) چنان که در آغاز این مطلب گفته شد، عقل به معنای بستن پای شهوت و مدیریت نفس است تا هواهای نفسانی بر شخص غلبه نکند و او را از مسیر کمالی خارج نسازد. بر این اساس، وقتی آن حضرت(ع) حقیقت ایمان راچیرگی دین بر شهوت می داند، به معنای چیرگی عقل بر شهوت نیز خواهد بود؛ زیرا بر اساس تفسیر این بزرگواران هرگز عقل و حیا و دین از هم جدایی ندارند و هر جا عقل باشد آن دو دیگر نیز خواهند بود، چنان که جایی که دین باشد، عقل نیز حضور دارد. بنابر این، استکمال حقیقت ایمان و دین به معنای استکمال عقل و حیا نیز خواهد بود.به هر حال، آن چه از سنت و سیره امام جواد (ع) به دست می آید آن است که عقل و ایمان در جایگاهی بس والا نشسته است و انسان برای سنجش میزان حقانیت خود و دیگران باید به این معیار مراجعه کند و خود را درترازوی ایمان و حیا و عقل قرار دهد تا دریابد تا چه اندازه درمسیر کمالی آفرینش قرار دارد یا از آن دور افتاده یا گمراه شده است.
باشد با بهره گیری از سنت و سیره امام جواد (ع) مسیر کمالی متاله و خدایی شدن رابه درستی طی کنیم و بابهره گیری از عقل و ایمان و حیا، در جایگاه خلافت انسانی قرار گیریم و مظهر ربوبیت الهی شویم.